Η εμφάνιση της ψυχολογίας του βάθους - Ο Φρόυντ και το Ψυχοδυναμικό Μοντέλο

από **vpapadolias** Δευ Νοε 02, 2009 11:48 pm

Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε για τον Φρόυντ. Έχουμε ακούσει ή διαβάσει στα περιοδικά για την Ψυχανάλυση και γνωρίζουμε λέξεις όπως η Λίμπιντο ή το Υποσυνείδητο και τις χρησιμοποιούμε σε κάποιο βαθμό και στην καθημερινότητα μας. Πώς φτάσαμε όμως στο σημείο οι λέξεις αυτές να έχουν τόσο μεγάλη χρήση και αποδοχή; Πώς ξεκίνησε η Ψυχανάλυση και πώς φτάσαμε στο να θεωρούνται λίγο πολύ δεδομένες οι θεωρίες της;

Αυτό που σήμερα ονομάζουμε Ψυχανάλυση είναι στην πραγματικότητα μία μεθοδολογία. Μία μεθοδολογία που ανακαλύφθηκε στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα ως μέθοδος θεραπείας σε ανθρώπους που ήταν ψυχικά ασθενείς (μία μεθοδολογία μάλιστα που δεν μπόρεσε να τεκμηριωθεί ποτέ επαρκώς επιστημονικά, σε σημείο ώστε σήμερα οι ίδιοι οι ψυχίατροι να την θεωρούν μη επιστημονική).

Η μέθοδος αυτή ήταν μέρος της εργασίας ενός από τους μεγαλύτερους (ή ίσως του μεγαλύτερου) ψυχίατρου όλων των εποχών, του Σίγκμουντ Φρόυντ. Πολλά έχουν γραφτεί για τον Φρόυντ και πολλές αμφισβητήσεις έχουν γίνει για την αξία και την πατρότητα του έργου του, αλλά εκείνο που δεν μπορεί σίγουρα να αμφισβητήσει κανείς είναι ότι χάρις σε αυτόν, η ψυχολογία απέκτησε τη θέση που έχει σήμερα στην κοινωνία. Ο Φρόυντ είναι μία από τις κομβικές εκείνες μορφές της ανθρώπινης ιστορίας, όπως ο Νεύτων, ο Σωκράτης, ο Αινστάιν, που η ιστορία θα μπορούσε κάλιστα να γραφτεί σε περιόδους προ και μετά. Προ Φρόυντ και μετά Φρόυντ...

Τι υπήρχε λοιπόν στην προ Φρόυντ εποχή; Ποια ήταν η απαρχή των μελετών που οδήγησαν στην Ψυχανάλυση; Ήδη από το 19ο αιώνα στην ιατρική επιστήμη υπήρχε ο κλάδος της Νευρολογίας. Ήταν ο κλάδος εκείνος που εξέταζε κλινικά περιπτώσεις ανθρώπων που έδειχναν να έχουν νευρολογικά προβλήματα. Υστερικές κρίσεις, Νευρώσεις, Άγχη και άλλες τέτοιες ασθένειες ήταν μέρος των φαινομένων που εξέταζε αυτή η επιστήμη. Προσπάθεια της να εξηγήσει με ιατρικούς όρους τις αιτίες αυτών των ασθενειών.
Ως νευρολόγος ξεκίνησε και ο Φρόυντ. Σε συνεργασία με άλλους νευρολόγους της εποχής, προσπάθησε να θεραπεύσει με "ιατρικές μεθόδους" τις ασθένειες της εποχής. Δυστυχώς οι ιατρικές μέθοδοι της εποχής σήμερα θα θεωρούνταν περισσότερο βασανιστήρια. Εγκλεισμός, περιορισμός και άλλες βάναυσες "θεραπείες" υποτίθεται ότι βοηθούσαν τους κλινικά ασθενείς.

Την ίδια εποχή η Δυτική Ευρώπη είχε ανακαλύψει την ύπνωση. Κάτι ο πνευματισμός και τα μέντιουμ, κάτι τα πειράματα υπνωτισμού διαφόρων γιατρών, η ύπνωση ήταν πολύ της μόδας κι ο Φρόυντ αποφάσισε να πειραματιστεί και με αυτήν. Άρχισε να υπνωτίζει τους ασθενείς του και να τους ζητάει να του λένε τι ονειρεύτηκαν. Μετά από αρκετές "συνεδριάσεις" άρχισε να συνειδητοποιεί ότι τα όνειρα που έβλεπαν δεν ήταν συμπτωματικά αλλά για κάποιο λόγο σχετίζονταν με την παιδική τους ηλικία. Επικεντρώνοντας στην ερμηνεία ονείρων, άρχισε να κάνει τις πρώτες θεραπείες για την υστερία κυρίως σε γυναίκες της εποχής του. Ζώντας σε μία πουριτανική εποχή, ο Φρόυντ άρχισε να διαπιστώνει (ή κατά τους κριτικούς του ήθελε να διαπιστώνει) ότι μεγάλος μέρος των ονείρων των ασθενών φαινόταν να κρύβει από πίσω του κεκαλυμμένες αναφορές σε ερωτικές τους επιθυμίες. Και μάλιστα σε ερωτικές επιθυμίες που δεν αφορούσαν τόσο το σήμερα όσο το παρελθόν της παιδικής τους ηλικίας.

Μέσα από τη μελέτη του αυτή ο Φρόυντ άρχισε να διατυπώνει σιγά σιγά την πρώτη θεωρία του για την Ψυχολογία του Βάθους. Η Ψυχολογία του Βάθους είναι ο κλάδος εκείνος της Ψυχολογίας που υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά έχει τα αίτια της όχι στις συνειδητές επιλογές του ανθρώπου αλλά σε επιδράσεις από ένα βαθύτερο μέρος του εαυτού που ο Φρόυντ ονόμασε Ασυνείδητο. Το Ασυνείδητο είναι εκείνο το μέρος του ψυχισμού μας που σμπρώχνουμε όλες εκείνες τις εμπειρίες που έχουν λειτουργήσει για μας ως τραύμα ή ως πόνος και δεν μπορούμε να τις αντέξουμε. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται απώθηση.

Στο πρώτο στάδιο της θεωρίας του ο Φρόυντ ισχυρίστηκε ότι ο ανθρώπινος ψυχισμός χωρίζεται τοπολογικά σε τρία μέρη. Το Συνειδητό, το Προσυνειδητό και το Ασυνείδητο. Τα τρία αυτά μέρη περιέχουν διαφορετικές εμπειρίες και ωθούν τον άνθρωπο προς διαφορετική συμπεριφορά. Το Συνειδητό περιέχει τις λογικές μας αποφάσεις, το Ασυνείδητο τις Απωθημένες επιθυμίες μας και το Προσυνειδητό λειτουργεί ως έλεγχος στο ποια κομμάτια του υποσυνείδητου θα επιτρέψουμε να ανέλθουν στην επιφάνεια. Η σύγκρουση αυτών των μερών έχει σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση ψυχικών νόσων, που δε θεραπεύονται με νευρολογικό τρόπο, αλλά με μία μορφή θεραπείας που ονομάζεται Ψυχοθεραπεία. Η Ψυχοθεραπεία (όπως την περιέγραψε τότε ο Φρόυντ) βοηθά το άτομο να ανακαλέσει τις εμπειρίες του Ασυνείδητου, να τις κατανοήσει και να συμφιλιωθεί με αυτές. Επειδή η εμφάνιση των ψυχικών νόσων αλλά και γενικότερα η εν γένει συμπεριφορά του ατόμου είναι αποτέλεσμα ψυχικής σύγκρουσης, το μοντέλο θεραπείας αυτό ονομάστηκε μεταγενέστερα Ψυχοδυναμικό.

Από τις πρώτες μεθόδους ανάκλησης των παιδικών εμπειριών όπως είδαμε ήταν η μέθοδος της Ύπνωσης και η Ερμηνεία Ονείρων. Δεν ήταν όμως και οι μοναδικές μέθοδοι. Αργότερα και καθώς οι Ψυχαναλυτές έγιναν περισσότεροι και άρχισαν να ανταλλάσσουν μεθόδους, ο Φρόυντ υΙοθέτησε και τη μέθοδο του Ελεύθερου Συνειρμού, που από ό,τι λέγεται εισηγήθηκε πρώτος ο συνάδελφος του Καρλ Γιουνγκ. Με τη βοήθεια του Ελεύθερου Συνειρμού το άτομο ανακαλεί εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας, χωρίς να πέσει σε ύπνωση και με την ενθάρρυνση (αλλά και την αποστασιοποίηση) του ψυχοθεραπευτή προσπαθεί να κατανοήσει τη συμβολική σημασία τους.

Η μέθοδος του Ελεύθερου Συνειρμού έφερε μία επανάσταση και πέρα από την Ψυχανάλυση. Η Τέχνη και το καλλιτεχνικό κίνημα υϊοθέτησε τη μέθοδο αυτή ως μέθοδο έκφρασης των πραγματικών επιθυμιών του ανθρώπου και της πραγματικής ουσίας του. Ένα ολόκληρο κίνημα, το κίνημα του Υπερρεαλισμού, βασίστηκε στην άποψη της ελεύθερης γραφής ή της ελεύθερης ζωγραφικής. Καλλιτέχνες με πολυτάραχη ζωή ακολουθούσαν τη δεκαετία του '20 και του '30 συνειδητά την άποψη της ελεύθερης έκφρασης, θεωρώντας ότι έτσι ξεπερνούν τις συμβατικότητες του κοινωνικού Υπερεγώ.

Το κίνημα της Ψυχανάλυσης με ηγέτη το Φρόυντ προχώρησε σε μεγαλύτερη εξειδίκευση των θέσεων του. Μελέτησε το συμβολισμό των ονείρων και άρχισε να εξετάζει το συμβολισμό αυτό γενικότερα. Άρχισε να βλέπει τις πρωταγωνιστικές φιγούρες της παιδικής ηλικίας (πατέρας, μητέρα, ανδρικό φύλο, γυναικείο φύλο) πίσω από καθημερινές καταστάσεις και σύμβολα. Σήμερα έχουμε μάθει τι σημαίνει το φαλλικό σύμβολο, αλλά αυτό ήταν μία κατάκτηση της Ψυχανάλυσης. Ο Φρόυντ διαπίστωσε σταδιακά ότι η τοπολογική θεωρία του για την ύπαρξη τριών μερών του εγκεφάλου δεν μπορούσε να επιβεβαιωθεί επιστημονικά και την αντικατέστησε με τη δομική θεωρία. Το Συνειδητό, το Προσυνειδητό και το Ασυνείδητο αντικαταστάθηκαν από το Υπερεγώ, το Εγώ και το Αυτό. Τι ήταν αυτές οι τρεις νέες οντότητες; Το Υπερεγώ είναι τα πρέπει και οι κανόνες που καλούμαστε να υπηρετήσουμε. Ταυτίζεται με τους Γονείς και τη δύναμη τους. Το Αυτό είναι οι παιδικές μας επιθυμίες. Οι παρορμήσεις μας και οι παιδικές μας ανάγκες, που καλούμαστε από τους Γονείς να τιθασεύσουμε (ακόμα και βιολογικές ανάγκες). Το Εγώ είναι τα λογικά συμπεράσματα που βγάζουμε από αυτή τη σύγκρουση και πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα συμβιβασμό.

Η έννοια του Εγώ και της λειτουργίας του ως σύνθεσης των άλλων δύο μερών του ψυχισμού δεν ήταν νέα με τον Φρόυντ. Ήδη από τη φιλοσοφία του Χέγκελ έχουμε για πρώτη φορά εμφάνιση της συνθετικής ικανότητας του Εγώ. Υποστηρικτής της Διαλεκτικής ο Χέγκελ είδε στο χώρο της ψυχολογίας ένα πεδίο εφαρμογής της Δράσης - Αντίδρασης που οδηγεί στη Σύνθεση.
Προχωρώντας ακόμα περισσότερο στην εξειδίκευση της δομικής θεωρίας του ο Φρόυντ ισχυρίστηκε επίσης ότι το Αυτό (ή το Ασυνείδητο όπως τελικά επικράτησε να λέμε) λειτουργεί με βάση της αρχή της ηδονής, επιδιώκει δηλαδή την ερωτική (ή άλλη) ευχαρίστηση, ενώ το Εγώ (το συνειδητό) λειτουργεί με βάση την αρχή της πραγματικότητας. Το επιθυμητό και το εφικτό δηλαδή θα λέγαμε με απλά λόγια.

Εκτός από τις παραπάνω αρχές ο Φρόυντ θεώρησε ότι ηδονή ή ευχαρίστηση προσφέρει κυρίως η ικανοποίηση δύο βασικών ενστίκτων. Του ενστίκτου της σεξουαλικότητας και του ενστίκτου της επιθετικότητας. Ωστόσο το δεύτερο προστέθηκε αρκετά αργότερα στη θεωρία του και για μεγάλο διάστημα, ο Φρόυντ θεωρούσε ως αποκλειστική αρχή των ενορμήσεων το ένστικτο της σεξουαλικότητας. Αυτός ήταν και ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους που ήρθε τελικά σε σύγκρουση με άλλους μέχρι τότε συναδέλφους του στο χώρο της Ψυχοθεραπείας, όπως ο Γιουνγκ ή ο Άντλερ.

Ο Φρόυντ υποστήριξε επίσης ότι οι πρωτογενείς παρορμήσεις δημιουργούν μία επιθυμία, μία παρόρμηση, που περιέχει μέσα της ψυχική ενέργεια. Αυτή η ψυχική ενέργεια (την οποία ονόμασε Λίμπιντο και την οποία όχι τυχαία εμείς σήμερα ταυτίζουμε με τη σεξουαλική ενέργεια, αν και δεν ταυτίζονται εννοιολογικά) αναζητά διέξοδο να εκφραστεί, όταν όμως αντιμετωπίζουμε τα εμπόδια του Υπερεγώ, αναγκάζεται αυτή η ενέργεια να εκφραστεί κεκαλυμμένα. Έτσι εμφανίζεται με τη μορφή ονείρων, νευρώσεων ή άλλων πράξεων που συμβολικά δείχνουν την ερωτική μας επιθυμία.

Η διαδικασία αυτή της μετάλλαξης της Λίμπιντο από την αρχικά ερωτική της μορφή σε μία άλλη μορφή γίνεται μέσα από τους λεγόμενους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ. Οι μηχανισμοί αυτοί άμυνας έχουν σα στόχο να αντιμετωπίσουν με κάποιο τρόπο την ασυνείδητη επιθυμία, ώστε να μην εκφραστεί τελικά σαν συμπεριφορά, επειδή "δεν επιτρέπεται" ή επειδή στο παρελθόν, όταν εκφράστηκε επήλθε κάποιο τραυματικό γεγονός ή μία "τιμωρία". Έτσι, όταν νιώθει μία "απαγορευμένη" επιθυμία το Εγώ μπορεί:

· Να την απωθήσει
· Να αρνηθεί την ύπαρξη της
· Να εκλογικεύσει την ύπαρξη της
· Να την προβάλλει σε κάποιον άλλο (δεν τον κάνω εγώ αυτό, εσύ το κάνεις)
· Να ενδοβάλλει, δηλαδή να προσπαθήσει να υιοθετήσει συμπεριφορές που βλέπει σε άλλους και βλέπει να λειτουργούν καλύτερα
· Να ταυτιστεί με κάποιο άλλο άτομο που επίσης μπορεί να αντιμετωπίσει καλύτερα τις καταστάσεις (η ταύτιση διακρίνεται από την ενδοβολή, γιατί εδώ υπάρχει ένα άτομο "πρότυπο")
· Να υπεραναπληρώσει, δηλαδή να προσπαθήσει να κάνει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που επιθυμεί
· Να μεταθέσει δηλαδή μία επιθυμία που δεν μπορεί να την απευθύνει σε ένα άτομο να την απευθύνει σε άλλο, που είναι "επιτρεπτό".
· Να εξιδανικεύσει την επιθυμία του
· Να διανοητικοποιήσει την επιθυμία του
· Να παλινδρομήσει σε κάτι που επιθυμούσε παλαιότερα και ήταν αποδεκτό
· Να μετουσιώσει την επιθυμία σε κάποια άλλη που είναι αποδεκτή.

Μέσα από αυτούς τους μηχανισμούς άμυνας στην ουσία το άτομο "ενηλικιώνεται" μαθαίνοντας να περιορίζει, αλλάζει, ανακατευθύνει τις επιθυμίες του, ώστε η έκφραση τους να είναι αποδεκτή. Ωστόσο, στην πράξη πολλές φορές ο μηχανισμός αυτός δε λειτουργεί επαρκώς και το άτομο δεν έχει "διέξοδο" για να εκδηλώσει την επιθυμία του. Τότε οδηγούμαστε σε μία ψυχική σύγκρουση, ανάμεσα στην επιθυμία και τους κανόνες, η οποία οδηγεί σε προβληματική συμπεριφορά. Μπορεί π.χ. το άτομο να μετατρέψει την απωθημένη επιθυμία σε σωματικά συμπτώματα και να αποκτήσει π.χ. μία νεύρωση. Ή μπορεί να έχει ξαφνικά σωματικούς πόνους χωρίς φανερή αιτία.

Δουλειά της ψυχοθεραπείας είναι να εντοπίσει τις ψυχικές αιτίες αυτής της σύγκρουσης, να τις αναδεικνύει και να βοηθάει το άτομο να επιλύσει τη σύγκρουση για να εξαφανιστούν και τα συμπτώματα.

Σημαντικό μέρος της δουλειάς του Φρόυντ ήταν επίσης και η εξελικτική θεωρία του για τον ψυχισμό. Ο Φρόυντ ισχυρίστηκε ότι το άτομο περνά από τέσσερα βασικά στάδια ψυχοκινητικής ανάπτυξης:

- Το ναρκισσιστικό (ή στοματικό, όπου κύρια πηγή ευχαρίστησης είναι ο θηλασμός, δηλαδή το στόμα) κι όπου το νήπιο βρίσκει κυρίως ευχαρίστηση εξερευνώντας τον εαυτό του
- Το ψυχαναγκαστικό (ή πρωκτικό) όπου για πρώτη φορά αναγκάζεται να τιθασεύσει τις βιολογικές ανάγκες του και η ευχαρίστηση πηγάζει κυρίως από την άσκηση ελέγχου πάνω σε αυτές τις ανάγκες (συμβολικά εξουσίας)
- Το Φαλλικό ή στάδιο του Οιδιπόδειου Συμπέλγματος, όπου το άτομο επιλέγει κάποιον από τους δύο γονείς για να απευθυνθεί ερωτικά, κι η ευχαρίστηση προκύπτει από την έκφραση αγάπης από και προς αυτόν τον γονέα.
- Το λανθάνον στάδιο (που είναι εμβόλιμο) όπου υποχωρούν σε κάποιο βαθμό οι ερωτικές αυτές επιθυμίες
- Το στάδιο της εφηβείας όπου οι συγκρούσεις συνειδητού και ασυνείδητου γίνονται πλέον φανερά και το άτομο καλείται συνειδητά να ανακατευθύνει τις ενορμήσεις του προς τον έξω κόσμο.

Οι απόψεις του Φρόυντ για την ανάπτυξη του παιδιού μέσα από τα τέσσερα στάδια είχαν μεγάλη επίδραση μεταξύ άλλων και στον τρόπο που μεγαλώνουμε πλέον τα παιδιά στη δυτική κοινωνία, αλλά και στην ίδια την παιδαγωγική. Η θεωρία του για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι ίσως η πιο διαδεδομένη από τις απόψεις του και συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην αλλαγή συμπεριφοράς απέναντι στη στάση και τη συμπεριφορά του παιδιού στο οικογενειακό περιβάλλον.

Η επίδραση του Φρόυντ και της Ψυχανάλυσης στον τρόπο ζωής της Δυτικής Κοινωνίας υπήρξε αναμφίβολα καταλυτική. Από την απενοχοποίηση του ερωτισμού ως την επικέντρωση στην παιδική ηλικία και την προσεκτική εξέταση του περιβάλλοντος και των ερεθισμάτων που δέχεται το παιδί κατά την ανατροφή του, από την αλλαγή του τρόπου που αντιμετωπίζουμε τους συντρόφους ως την πιο υποψιασμένη χρήση αλλά και ανάγνωση των συμβολισμών που βλέπουμε γύρω μας στο Marketing και τη διαφήμιηση, η Ψυχανάλυση είναι σίγουρο ότι άλλαξε μια για πάντα τον τρόπο που βλέπει τον κόσμο η δυτική κοινωνία και έβαλε μία μεγάλη διαχωριστική γραμμή στο πριν και μετά από αυτήν.

Βιβλιογραφία

1. Pierre Daco, Ψυχανάλυση και Ψυχική Ισορροπία, 1970, Δίπτυχο.
2. Ευάγγελος Παπαγεωργίου, Ψυχιατρική, 2004, Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε.
3. J.Laplanche, J.B. Pontalis, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, 1986, Εκδόσεις Κέδρος.

.